Pierwszy polski pokaz zaginionego 80 lat temu filmu Europa (1931) Stefana i Franciszki Themersonów odbędzie się 15 października w warszawskim kinie Iluzjon. Legendarny, awangardowy film został odnaleziony w niemieckim archiwum przez Instytut Pileckiego oraz cyfrowo odnowiony w studiu Fixafilm.

Premierze odnowionej Europy będzie towarzyszyć pokaz filmu dokumentalnego o Themersonach, próba rekonstrukcji filmu z lat 80. oraz debata ekspertów. Wstęp na wydarzenie jest wolny, pod warunkiem zgłoszenia udziału.

Europa to jeden z pięciu filmów, które małżeństwo Themersonów zrealizowało w latach 30-tych w Warszawie. Para artystów współpracowała ze sobą przez całe życie – Franciszka malowała, ilustrowała książki, tworzyła scenografie, podczas gdy Stefan pisał poezję i prozę, komponował muzykę oraz zajmował się filozofią. Europa była drugim wspólnym dziełem audiowizualnym Themersonów i pierwszym znaczącym filmem awangardowym w Polsce. Antytotalitarna w wymowie, powstała na podstawie futurystycznego poematu Anatola Sterna, przy wykorzystaniu takich technik jak wielokrotna ekspozycja, kolaże, fotogramy, czy animacja poklatkowa.

W 1938 roku Themersonowie wyemigrowali do Paryża, zabierając ze sobą kopie wszystkich swoich filmów zrealizowanych w Warszawie. Zdeponowali Aptekę (1930), Drobiazg melodyjny (1933), Zwarcie (1935), Przygody człowieka poczciwego (1937) oraz Europę w Laboratorium Filmowym Vitfer, skąd po zajęciu Paryża w 1940 roku filmy zostały skonfiskowane przez Niemców. Przez kolejne 80 lat sami autorzy, jak i historycy sztuki uważali, że zostały zniszczone i utracone na zawsze.

Niespodziewanie Europa została odnaleziona w 2019 roku przez pracowników berlińskiego oddziału Instytutu Pileckiego, w niemieckim Bundesarchiv, w ramach prowadzonych tam systematycznie prac badawczych.

Dyrektor Instytutu Pileckiego, Dr. Wojciech Kozłowski, zauważa, że sukces odnalezienia filmu Europa był tylko możliwy dzięki mozolnej i systematycznej pracy w Niemczech: – Jest tutaj jeszcze bardzo dużo archiwów i dokumentów, które tylko czekają na to, by je odkryć i opracować. Właśnie dlatego jest potrzebna stała placówka Instytutu Pileckiego w Berlinie.

W lipcu 2021 roku oryginalna celuloidowa kopia filmu została zwrócona Themerson Estate, archiwum zarządzanemu przez Jasię Reichardt, brytyjską kuratorkę sztuki, a zarazem siostrzenicę Franciszki i spadkobierczynię Themersonów.

– Zapraszamy do wspólnego odkrycia dzieła od dawna uznawanego za utracone. Premiera zrekonstruowanej «Europy» Themersonów rozpoczyna drugie życie tego filmu. Mamy świadomość, że pozostałe zaginione perły międzywojnia wciąż czekają na swoich odkrywców – mówi Robert Kaczmarek, Dyrektor FINA.

Odzyskana kopia filmu z 1931 została poddana rekonstrukcji cyfrowej w warszawskim studiu postprodukcji Fixafilm. Na potrzeby odnowionej wersji filmu zamówiono ścieżkę dźwiękową skomponowaną przez holenderskiego twórcę Lodewijka Munsa.

– Przy rekonstrukcji przedwojennych filmów stajemy przed zasadniczym dylematem, które z defektów widocznych na taśmie wynikają z upływu czasu lub ograniczeń ówczesnej technologii, a które były intencją twórców – tłumaczy Łukasz Ceranka, jeden z właścicieli studia Fixafilm, który nadzorował prace rekonstrukcyjne. – Jest to szczególnie skomplikowane w przypadku filmu eksperymentalnego, takiego jak «Europa». Różnorodność technik zastosowanych przez Stefana i Franciszkę Themersonów, wiek materiału źródłowego oraz praca z kopią 35mm, która prawdopodobnie była wielokrotnie obrabiana laboratoryjnie, sprawiły że rekonstrukcja «Europy» była wyjątkowym wzywaniem.

Oryginalny materiał na celuloidzie został przekazany w długotrwały depozyt do BFI National Archive i jest przechowywany w archiwum wraz z oryginalnymi materiałami z pozostałych ocalałych filmów Themersonów, z których większość powstała w Anglii, dokąd twórcy przyjechali w czasie II wojny światowej i gdzie spędzili resztę życia.

Światowa premiera filmu zrekonstruowanego w rozdzielczości 2K odbyła się na początku października podczas BFI London Film Festival. Za dystrybucję Europy odpowiada londyńska agencja LUX. Pierwszy polski pokaz będzie miał miejsce 15 października w kinie Iluzjon, jego organizatorami są Instytut Pileckiego oraz Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny. Podczas wydarzenia zostanie także zaprezentowana Europa II (1988), impresja dokumentalna Piotra Zarębskiego, będąca próbą autorskiej rekonstrukcji zaginionego filmu Themersonów, bazująca na zachowanym scenopisie, fotogramach oraz wspomnieniach autorów, a także film dokumentalny Themerson & Themerson (2011) w reżyserii Wiktorii Szymańskiej o parze awangardowych artystów i autorska opowieść Jasi Reichardt, spadkobierczyni Themersonów.

Projekcjom będzie towarzyszyć moderowana przez Adrianę Prodeus, autorkę książki „Themersonowie. Szkice biograficzne”, debata z udziałem reżyserki Wiktorii Szymańskiej, Mateusza Wernera, filozofa kultury i eseisty, Marcina Giżyckiego i Klary Kopcińskiej – znawców Themersonów oraz Łukasza Ceranki nadzorującego rekonstrukcję filmu. Wstęp na wydarzenie jest wolny, pod warunkiem zgłoszenia udziału pod adresem: berlin@pileckiinstitut.de

Zaplanowane są już również kolejne pokazy zrekonstruowanej Europy: 16 listopada w Muzeum Sztuki w Łodzi oraz 9 grudnia w warszawskiej Zachęcie.

Dokument Themerson & Themerson będzie można również obejrzeć 16 i 17 października na portalu ninateka.pl, na którym w tym czasie pojawią się dodatkowo trzy inne filmy małżeństwa Themersonów: Przygoda człowieka poczciwego (1937), Calling Mr. Smith (1943), The Eye and the Ear / Oko i ucho (1945).